Kiam oni priparolas la esperantistecon de la plej konata gvidanto de POUM, Andreu Nin (1892-1937), oni ĉiam komencas de la sama deirpunkto: la klubo Frateco. Ĝin li kunfondis en 1909 en El Vendrell, lia kataluna naskiĝurbeto. En ĝi ĉefrolis interalie Maria Julivert (1888-1968), instruistino pri pentrado kaj desegnado, aktivulino ankaŭ en prafeminisma movado, kaj iu Amadeu Martorell (1888-1958). Pri Julivert oni sufiĉe scias, danke al la esploroj de Gisela Alcón. Sed pri Martorell oni scias malmulte. Li certe estis bona amiko de Nin, kiel montras la jena letero, sendita kun la dato 12-a de julio 1910 (en privata kolekto) Joan Inglada, trovinto de tiu letero, klarigas, ke “Andreu Nin esperantistiĝis ĉirkaŭ 1907 kune kun (aŭ eĉ far) sia amiko Amadeu Martorell, kiu lernis esperanton en Vilafranca del Penedès, kie li laboris.” Sed kiu estis Amadeu Martorell?
Eblas parte respondi al tiu demando danke al artikolo pri lia vivo aperinta en februaro 1936 en la kultura kaj fotoplena revuo Estampa, la plej multe presata revuo en Hispanio dum la tridekaj jaroj. Temis pri moderna semajna publikaĵo politike konservativa en la kadro de la dua hispana respubliko. La teksto pri Martorell aperis en la rubriko “Humilaj vivoj”. Interese, ĝi ne kunligas Esperanton kun iu socia aŭ politika celo.
Laŭ tiuj informoj, ni scias, ke lia patrino mortis antaŭ ol li estis unujara. Martorell kreskis ofte batita kaj ne sufiĉe nutrita. Li fariĝis maldika infano, vakskolora, senhara en la centro de la kranio kaj plenplena de abscesoj. Kutime fokuso de la mokado far aliaj infanoj, li lernis kiel defendi sin. Li kombinis la familian laboron de paŝtisto kun elstara partopreno en bazlernejo. Tamen, dekjaran la patro devigis lin fariĝi lernanto de pan-farado. Li restis panisto tutan jardekon. Sed li ne estis kutima laboristo. Ofte malforta kaj malsana, li multon legis beletre kaj filozofie, kio ne plaĉis al la dungantoj. Pro tio plurfoje li estis maldungita.
Septembre de 1909 okazis en Barcelono la 5-a Universala Kongreso de Esperanto. Tiam la polico de El Vendrell arestis homon, kiu vojaĝis en trajno sen bileto. Li parolis nekonatan lingvon kaj ripetis la vorton “Esperanto”. Tial la polico alvokis lokan esperantiston: Amadeu Martorell. Post interparolo kun la strangulo, Martorell klarigis al la policanoj, ke temas pri la rusa poeto Gedrezi Ciklari, al kiu oni ŝtelis la tekon, inkluzive de personaj dokumentoj kaj trajnbileto.
Dudekunujara Martorell decidis iri eksterlanden por trovi pli kontentigan vivon. En Parizo kaj sen scii la francan lingvon, estis Esperanto kio helpis lin. Danke al ĝi li eklaboris en Grand Hotel du Globe, internacia gastejo de esperantistoj posedata de la gesinjoroj Leclerc en la latina kvartalo. Alia konata gasto en 1911-1912 estis la ruso Vasilij Devjatnin (1862-1938), kiu profesie laboris por Esperanto en Parizo, kaj kiu fame piediris dum 42 tagoj al la Krakova UK en 1912 kun la turko Romano. Dum ses jaroj, Martorell denove kombinis laboron (ĉi-foje nokte, en restoracio), kun siaj studoj en (mez)lernejo. Poste li revenis Hispanien por fariĝi instruisto.
Kiam Martorell eniris la instruistan lernejon li aĝis 27 jarojn. Samtempe li instruis private Esperanton al aro da proletoj en Barcelono. Subite tamen oni fermis tiun lernejon pro kontraŭleĝa praktikado de la profesio. Post mallonga laboro en magazeno, la samaj proletoj helpis lin ekofici kiel mastrumanto de lernejo en urbeto Valls. Temis pri raciisma lernejo (laŭ la modelo de la pedagogo Francisco Ferrer i Guàrdia) ene de la loka Centre Obrer Instructiu [Instrua Laborista Centro]. Unu el liaj lernantoj estis Josep Piñas Serra (1899-1986), kiu dum la hispana milito fariĝis urbestro de Valls, kaj poste ekziliĝis en la francaj koncentrejoj.
Fininte siajn studojn, Martorell estis nomumita instruisto en laborista lernejo. Li festis la studan sukceson irante fiŝkapti kun siaj amikoj, kiel montras la bildo en la artikolo de Juan Puente en Estampa. Dekstre en tiu bildo facile rekoneblas lia fidela amiko Andreu Nin.
Poste Martorell eniris la universitaton por fariĝi dentisto. Li daŭris la studadon en Madrido kaj iĝis infan-dentisto unue, kaj doktoro pri medicino kaj kirurgio poste. Por pagi la universitatan koston li denove instruis private. Same kiel en Parizo, en Madrido li neniam konis la vidindaĵojn kaj la noktajn festojn de la urbo.
La ĵurnalisto de Estampa finas sian artikolon demandante al Martorell: “Kion vi faros nun?”. Li respondis: “Mi ĵus malkovris, ke mia alvokiĝo estas instruisto” – li respondis modeste. Mi ŝatus direkti infan-ĉambron en hospitalo aŭ denove eduki etulojn en modesta lernejeto”. Sed baldaŭ okazis la militista puĉo, kaj Martorell neniam plu estis instruisto.
La detaloj pri lia posta vivo nebulas. En tiu epoko troviĝas reklam-anoncoj de d-ro Amadeu Martorell en la publikaĵo El Baix Penedès, tiam la loka inform-organo de POUM. Dummilite li laboris en la hospitalo de El Vendrell. Poste, kiel subtenanto de la respublikana flanko li suferis militistan tribunalon. Nur lastminute li estis savita de karcera kondamno danke al la penado de la tiama (frankisma) urbestro de Vendrell, kiu veturis al Tarragono por alparoli la armean tribunalon favore al Martorell. Post la milito, li eklaboris siaurbe kiel dentisto sed baldaŭ li grave malsaniĝis. Li mortis en 1958.
Javier Alcalde
La aŭtoro dankas la nepinojn de Amadeu Martorell, kiuj afable konsentis transdoni plurajn informojn. Xavier Margais havigis al ni la leteron, unue aperinta en la artikolo de Joan Inglada.
Fontoj kaj referencoj
Gisela Alcón Vidal (2012). “Maria Julivert Aulés (El Vendrell, 1888-1968)”. Kataluna Esperantisto, llengua internacional i drets lingüístics, 359, p. 3-8. Elŝutebla en https://www.raco.cat/index.php/KatalunaEsperantisto/article/view/269575
Antoni Gavaldà Torrents (2017). Josep Piñas Serra. Enmig d’un riu desbocat. President del Comitè i alcalde de Valls en temps de guerra. Valls, Cossetània Edicions.
Joan Inglada (1993). “Andreu Nin, perdita pioniro”, Kataluna Esperantisto 285 (52).
Álvaro Pérez Álvarez kaj Beatriz Gómez Baceiredo (2010). “Los textos biográficos en las revistas gráficas españolas de la II República”. Actas – II Congreso Internacional Latina de Comunicación Social – Universidad La Laguna, decembro de 2010.
Francesc Poblet i Feijoo (2008). La Universala Kongreso de Esperanto de 1909 en Barcelono. Sabadell, Kataluna Esperanto-Asocio.
Juan Puente (1936). “Panadero, camarero del ‘Moulin Rouge’, doctor en medicina…”, Estampa, 1 februaro 1936, p. 13-15.
The Friend of Andreu Nin
When one speaks about the Esperantism of the most well known leader of the POUM [The Workers Party of Marxist Unification], Andreu Nin (1892-1937), one always begins at the same starting point the Esperanto club Fraternity/Brotherhood. He cofounded it in 1909 in the town he was born in, El Vendrell in Catalunya. It starred Maria Julvert (1888-1968) among others, a teacher of painting and design, and activist in the early feminist movement, and Amadeu Martorell (1888-1958). About Maria Julvert we know a lot thanks to the findings of Gisela Alcón. But about Martorell we know only a little. He certainly was a good friend to Nin, demonstrated by this letter sent on the 12/06/1910 (private collection) Joan Inglada, who found this letter explained that "Nin became an Esperantist in 1907 together with his friend Amadeu Martorell, who learnt Esperanto in Vilafranca del Penedès, where he worked". But who was Amadeu Martorell?
It is possible to partially answer this question thanks to an article about his life which appeared in February 1936 and was published in the cultural magazine Estampa, the most printed magazine in Spain in the 30s. Concerned with modern society and politically conservative in the context of the second Spanish Republic. The text about Martorell appeared in the coloumn "Humble Lives". Interestingly, it does not link Esperanto with any type of social or political goal.
According to this information, we know that his mother passed away before he was one year old. Martorell was often beaten and went hungry while growing. He became a skinny and malnourished child, waxy coloured, and lost his hair, especially on the top of his head, and was covered in absceses. Usually the focus of mockery and bullying by the other children he learnt to defend himself. He combined the family work as shepherd with outstanding participation in elementary school. However, when he was ten his father forced him to become a student of bread making. He remained a bread maker for a decade. But he was not an average worker. Often weak and ill, he read much literature and philosophy, which did not please his employers. For these reasons he was regularly fired.
The Fifth Universal Congress of Esperanto (UK) took place in September of 1909 in Barcelona. At the time the police of El Vendrell arrested a person, for travelling on the train without a ticket. He spoke an unknown language and repeated the word "Esperanto". Because of that the police called on a local Esperantist: Amadeu Martorell. After speaking with the stranger Martorell explained to the police that he was the Russian poet Gedrezi Ciklari, and that a thief had stolen his briefcase, including his personal documents and train ticket.
At 21 years old Martorell decided to go abroad in search of a more agreeable life. In Paris it was Esperanto which he depended on as he did not know French. Thanks to it he started work at the Grand Hotel du Globe, an international hotel for Esperantists owned by the Leclercs in the Latin Quarter. Another famous guest was the Russian Vasilij Devjatnin (1862-1938), who worked professionally for Esperanto in Paris, famously walking for 42 days to the 1912 UK to Karkova in the company of the Turkish Romano. For six years Martorell again combined work (mostly at night in the restaurant) with his studies in high school. Later he returned to Spain to become a teacher.
When Martorell entered the teaching college he was 27 years old. At the same time he also taught Esperanto privately to proletarians in Barcelona. Suddenly however, the school was shut due to legal troubles with Martorell teaching before receiving an official diploma*. After a brief stint in a warehouse his fellow proletarians helped him get a post as a school manager in the town of Valls. It was a rationalist school (built on the teaching model pioneered by Francisco Ferrer) inside the offices of the Centre Obrer Instructiu [Workers Teaching Centre]. One of his students was Josep Piñas Serra (1899-1986), who during the Spanish Civil War became the mayor of Valls, and after the conflict would be exiled into the French concentration camps.
Having finished his studies Martorell was appointed a teacher at a workers school. He celebrated the success of his studies by going on a fishing trip with his friends, as shown by the photograph in the article of Juan Puente in Estampa. Easily recognisable on the right of the picture is his dear friend Andreu Nin.
Later Martorell enrolled in University to become a dentist. He continued his studies in Madrid and became a paediatric dentist first, and then a Doctor of medicine and surgery later. To pay the tuition fees he again taught privately. In Madrid, just as in Paris he did not get to enjoy the sites and night festivities of the city.
The journalist of Estampa ends his article by asking Martorell "What will you do now?" He answered: " I just discovered that my calling is to be a teacher," he continued modestly "I would like to direct a children's ward in a hospital or teach little ones in a modest school". But soon after the military rebellion occurred, and Martorell would never teach again.
The details about his later life are sparse. In the epoch of the Civil War advertisements from a Doctor Amadeu Martorell in the journal El Baix Penedès, the local information publication of the POUM have been found. During the conflict he worked in the hospital at El Vendrell. Later, as the Republicans were suppressed he suffered under a military tribunal. He was only spared a heavy prison sentence at the last minute, by the efforts of the new (Francoist) mayor of El Vendrell, who travelled to Tarragona to speak favourably on behalf of Martorell to the army tribunal. After the war he got work as a dentist but quickly grew seriously ill. He died in 1958.
Javier Alcalde
The author thanks the granddaughters of Amadeu Martorell who graciously agreed to pass on some important information. Xavier Margais gave us the letter which first appeared in Joan Inglada's article.
Translated into English by Reddebrek.
*This information isn't in the article which just said the school was closed due to illegal activities of the staff, but was provided by another Spanish Esperantist who checked it for me. I'm not sure whether this meant Martorell had a more senior position at the school or if the authorities used his unofficial teaching as a pretext to close the school.
*This information isn't in the article which just said the school was closed due to illegal activities of the staff, but was provided by another Spanish Esperantist who checked it for me. I'm not sure whether this meant Martorell had a more senior position at the school or if the authorities used his unofficial teaching as a pretext to close the school.
